Historia Łupowa (cz. 3)

Zdrada Fryderyka Wilhelma

Podczas najazdu Szwedów, ówczesny władca Prus Książęcych - Fryderyk Wilhelm jako lennik Rzeczypospolitej początkowo wystąpił przeciwko królowi Szwecji. Pod koniec lipca 1655 r. zarządził natychmiastowe pobór wszystkich zobowiązanych do służby wojskowej oraz piechoty wybranieckiej i wystawienie ich przy granicy na zwiadach. Według zarządzenia z 28 lipca 1655 r. zwiadowcy konni mieli dostarczać dokładne informacje o ruchach wojsk nieprzyjacielskich. Ponad pół roku później elektor, zmuszony przewagą Szwecji, zawarł z nią pokój 7 stycznia 1656 r. w Królewcu, natomiast 15 czerwca tegoż samego roku w Malborku podpisał z nią przymierze.

Elektor, walcząc już po stronie szwedzkiej, w znaczny sposób przyczynił się do pobicia wojsk polskich w trzydniowej bitwie pod Warszawą (28-30 lipca 1656 r.). Za tę zdradę król polski zdecydował się zemścić wypadem na Prusy Książęce. Rozkaz przeprowadzenia tego łupieskiego najazdu, w którym wzięły udział niektóre pułki litewskie i silny oddział Tatarów, otrzymał hetman polny Wincenty Korwin Gosiewski. W celu osłony granicy pruskiej połączyli niezwłocznie swe siły hrabia von Waldeck, komenderujący wojskami pruskimi i książę Bogusław Radziwiłł, dowodzący wojskami szwedzkimi.

Najazdy na Prusy

Tatarskie czambuły pod dowództwem polskich oficerów wtargnęły do Prus. Za zdradę swego władcy straszną cenę zapłacili jego poddani. Ogniem i mieczem zniszczono trzynaście miast i kilkaset wsi pruskich. Kto nie zginął od miecza umierał potem z głodu i chorób, które nawiedziły kraj.

Armię tatarską biorącą udział w najeździe na Prusy Książęce trudno było nazwać wojskiem regularnym, było to raczej pospolite ruszenie. Złożona z ludzi doskonale wyćwiczonych w konnej jeździe i posługiwaniu się bronią stanowiła znakomitą formację kawaleryjską. Celem najazdu Tatarów na Prusy nie było trwałe opanowanie jakiegokolwiek terenu, ale zdobycie jak największych łupów, przede wszystkim jasyru. Dlatego na ogół starali się unikać spotkania z przeciwnikiem, częściej prowadzili walkę podjazdową i akcje dywersyjne. Ogółem łupem tatarskim padł jasyr liczący ponad 5300 osób.

Mit o Tatarach

Pojawienie się tak egzotycznych wojowników na mieszkańcach Prus wywarło ogromne wrażenie, a wspomnienia o tym wydarzeniu obrosły legendą, której ślady do dziś można spotkać w literaturze i nazwach geograficznych np. Tatarski Trakt. Pogłoski o pobycie tatarskiej ordy rozszerzyły się nawet na te części naszego regionu, gdzie jej z pewnością nie było, a gdzie działały wojska polskie lub litewskie oraz grupy partyzanckie.

Przyczyną powstawania tych mitów mogło być branie za ordyńców żołnierzy polskich lekkich chorągwi. Regularne oddziały wojska czy też partyzanckie na ogół wykorzystywały przerażenie ludności sugerując obecność Tatarów i z tego też powodu powstało przekonanie, iż przez nasz rejon przetaczały się ordy tatarskie.

Wojna ta przede wszystkim wywarła wpływ na pruską i niemiecką historiografię ukazującą wydarzenia wojny szwedzkiej jako pasmo tzw. najazdów tatarskich (tatarische Einfalle). Wydarzenia takie miały miejsce w okresie od listopada 1656 r. do lutego 1657 r. Tak więc w naszym powiecie ord tatarskch nigdy nie było, a Łupowo, jak i jego okolice prawdopodobnie splądrowały polskie partyzantki.

Po wojnie zaraza

Spustoszony i wyludniony wojną kraj nawiedziła dżuma. Z głodu i zarazy zmarło w tym czasie na Mazurach 85 tysięcy ludzi. Żeby przetrwać, ludzie żywili się korzeniami roślin, padliną lub żebrali.

Luterański pastor Georg Andreas Helwig w swych pamiętnikach pisał, że ludzie w czasie epidemii dżumy umierali wprost na bruku. Większość Mazurów paliła wówczas fajki wierząc, że aromatyczny dym ochroni ich przed zarażeniem. Lekarzy wówczas w całej prowincji Pruskiej nie było zbyt wielu. Jako środek zapobiegawczy zalecano przede wszystkim utrzymywanie w czystości ulic, wody, a zwłaszcza zakrywanie studzien, natomiast jako środki dezynfekcyjne powietrza na ulicach, miały służyć rozpalane ogniska, w których należało palić różnego rodzaju drewno, szczególnie jałowcowe, dębowe lub jesionowe.

Jako dezynfekcję u ludzi mniej zamożnych i biedoty, zalecano przeprowadzać spalanie nasion jałowca, rogów albo racic zwierzęcych, skóry, prochu strzelniczego, a także pierza z kuropatw lub innego ptactwa. U bogatszej części społeczeństwa przedstawiało się to zgoła inaczej i do tego samego celu miał służyć m.in. bursztyn, kadzidło lub drewno jałowcowe. Dużą uwagę zwracano w przepisach na konieczność dokonywania dezynfekcji w kościołach i innych miejscach zgromadzeń publicznych. Władze pruskie na wieść o dżumie powołały kolegium zdrowia z siedzibą w Królewcu. Ustalono specjalne przepisy, które rozesłano do wszystkich miejscowości.

Skutki epidemii dżumy mieszkańcy Prus odczuwali jeszcze przez wiele lat. Ogółem na dżumę zmarło około 200 tysięcy osób, czyli około 1/3 ludności ówczesnych Prus. Ponad 10 tysięcy zagród chłopskich pozostało bez gospodarzy. W kościołach modlono się „aby Bóg napełnił tę ziemię nowym ludem, gdyż złowieszcza zaraza spustoszyła ją niezmiernie”.

Po epidemii dżumy

O rozmiarze klęsk, tak wojennych, jak i zdrowotnych, które nawiedziły kraj, może świadczyć fakt, że trzeba było blisko stu lat, by w Prusach zaczęły być widoczne efekty likwidacji tych skutków. Dopiero w czasach Fryderyka Wielkiego, w latach 1742-74 zaczęto zasiedlać leżące odłogiem ziemie. Na dwunastu włókach gospodarzyło w Łupowie zaledwie sześciu chłopów, zobowiązanych dodatkowo do odrabiania szarwarków.

O lichych zbiorach mówią ówczesne dane gospodarcze z 1781 roku, według których każdy z gospodarujących chłopów ze swoich pól uprawnych (po ponad 3 ha na każdego z nich) zbierał zaledwie od 4 do 5 dwukonnych wozów plonu, a musiał wyżywić rodzinę i swoje bydło. Władze w akcie swojej wielkiej łaski pozwalały dodatkowo mu zakupić w razie potrzeby więcej plonów w innych miejscowościach.

Pomimo różnych trudności ludności w Łupowie przybywało i w 1788 roku mieszkało we wsi już ośmiu chłopów z rodzinami, którzy zasiedlili się na prawie chełmińskim, siedmiu wyrobników, dziewięciu chłopów szarwarkowych, pszczelarz, szewc i nauczyciel. Łącznie około 160 osób, a więc prawie tyle samo, co 400 lat wcześniej, krótko po założeniu wsi.

Kolejne wojny i rozwój

Po wojnach napoleońskich przeprowadzono w Prusach wiele zasadniczych reform ustrojowych. W 1818 roku wprowadzono powiaty, które zbliżyły ludność do władzy, a w 1839 roku uwłaszczono chłopów. Szczególnie ta ostatnia reforma miała wielkie znaczenie dla rozwoju kraju – król przestał być właścicielem gruntów, największym obszarnikiem w kraju, a poddani jedynie jego dzierżawcami.

Chłop poczuł się na swoim inaczej, zaczął wydajniej pracować i gospodarzyć. Z 1026 hektarów ziemi użytkowanej przez chłopów z Łupowa, ponad 900 hektarów stało się ich własnością. Po ponad 400 latach pańszczyzny, następne pokolenia mieszkańców Łupowa mogły wreszcie gospodarzyć, jak kto chciał i mógł, choć niewielu z nich wiedziało o tym, że było to pokłosie rewolucji francuskiej i triumfalnego pochodu Napoleona przez Europę.

Pierwsza wojna światowa oszczędziła wieś. Położone z dala od głównych dróg Łupowo ominął los wielu miast i wsi południowych Mazur - przemarsze wojsk i zniszczenia. W przededniu drugiej wojny światowej było Łupowo wsią sporą, zamożną, zamieszkałą już przez ponad 400 osób. Istniał tu urząd pocztowy, szkoła, gospoda, dwa sklepy spożywcze i tyle samo warsztatów kowalskich, warsztat kołodziejski, szewski i przedsiębiorstwo budowlane.

W nocy z 19 na 20 stycznia 1945 roku ludność Łupowa w popłochu zaczęła opuszczać swoje domostwa. Po wkroczeniu do wsi żołnierzy Armii Czerwonej, jej czterech mieszkańców w tym jedna kobieta, została przez nich rozstrzelana. Dziewięć osób zaginęło bez wieści, a podczas ucieczki zmarło kolejnych 11 mieszkańców Łupowa. W czasie II wojny światowej dość sporo młodych mężczyzn ze wsi służyło obowiązkowo w Wehrmachcie. Wskutek działań wojennych zginęło 25 z nich. Ostatnim niemieckim sołtysem wsi był Juliusz Knizia.

Fot. Przedwojenna pocztówka przedstawiająca Łupowo. Ze zbiorów Kreisgemeinschaft Ortelsburg.