Krzyżacka kolonizacja – Łupowo

Początki krzyżackiej kolonizacji

Krzyżacka kolonizacja podbitych ziem zamieszkałych przez pruskie plemiona rozpoczęła się już w XIII wieku. Zakon ściągał osadników niemieckich, zapewniając im przy tym bardzo korzystne prawo, zwane prawem chełmińskim. Przybyłej niemieckiej szlachcie i mieszczanom nadawał majątki średniej wielkości, liczące najczęściej około 600 hektarów z obowiązkiem opłaty czynszu symbolicznego „in signum dominii” i obowiązkiem służby wojskowej w ciężkiej zbroi w 3 konie.

Oczywiście oprócz majątków ziemskich, Zakon zakładał również wsie czynszowe na prawie chełmińskim. Osiadali w nich najczęściej wolni chłopi, którzy tu przybyli z Niemiec i najczęściej zajmowali tereny ziemi chełmińskiej w jej zachodniej i środkowej części. Tereny kolonizowane przez Krzyżaków zasiedlali również i osadnicy polscy, jednak na podstawie prawa, jakie wówczas obowiązywało, nie da się niestety konkretnie potwierdzić narodowości osadników, gdyż chłopi polscy osiadali także we wsiach na prawie niemieckim, a Zakon nadawał prawo chełmińskie również i osadnikom Polakom.

Podbici Prusowie

O tym, że opisywane ziemie były już od wieków zamieszkałe, świadczą m.in. odkrycia dokonane pod koniec XIX wieku w trakcie budowy drogi z Dźwierzut do Rum. Podczas prac natrafiono na cmentarzysko staropruskie i dość dużą liczbę urn, które ze względu na niewiedzę robotników, w większości zostały zniszczone.

Zatem nawet jeśli pruskie plemiona nie były dość liczne, Krzyżacy mieli co robić. I zrobili. Pod koniec XIII wieku stłumili ostatnie powstanie Prusów, a po „oczyszczeniu” terenu w sposób dynamiczny i racjonalny przystąpili do zagospodarowania podbitej ziemi. Na wyniszczone potyczkami i wojnami tereny zaczęli napływać nowi osadnicy, najczęściej od strony zachodniej i południowej.

Zakon do połowy XIV wieku skolonizował Pomezanię. Pogezanię i Warmię, a raczej jej część, która należała do biskupstwa. Większa część terenów znajdujących się we wschodniej części, zajmowała nieprzepastna i dziewicza puszcza, która dla Krzyżaków stanowiła swojego rodzaju rezerwę dla przyszłej kolonizacji i chodzi tu m.in. o część obszarów, należących do dzisiejszego powiatu szczycieńskiego.

Krzyżackie miasta

Do 1410 roku Krzyżakom udało się założyć 93 miasta, a właściwie miasteczka, które w większości stanowiły ośrodki handlowe i rzemieślnicze dla regionu o zasięgu do 15 kilometrów, natomiast wielkie miasta powstawały tylko nad Wisłą i Zalewem Wiślanym.

Miasta założone w Prusach od początku przyjęły strukturę miast niemieckich i posiadały typową formę zabudowy, która bazowała na regularnym planie, wypracowanym już w XIII wieku przez niemieckich kolonistów. Cechą bardzo charakterystyczną był kwadratowy rynek z ratuszem w środku, nad którym wznosiła się wieża, pełniąca również rolę strażnicy. Napływ osadników do miast zatrzymał się około 1380 roku i Krzyżacy musieli się zadowolić kolonizacją wschodniej części kraju i zakładaniem tam osad, najczęściej nie ufortyfikowanych, a jeśli już, to najczęściej otoczonych tylko częstokołem i fosą.

W ten sposób powstało m.in. i dzisiejsze Szczytno, które w odróżnieniu od miast zakładanych na chełmińskim lub magdeburskim prawie nie miało i nie ma kwadratowego lub prostokątnego placu targowego z ratuszem w środku charakterystycznym dla miast z tamtych czasów. Z czasem zamiast głównego rynku, placem targowym stała się szeroka ulica pod zamkiem, która dziś jest znana jako ulica Odrodzenia.

Liszka

W ramach wschodniej kolonizacji do puszczy galindzkiej zaczęli napływać kolejni, nowi osadnicy, najczęściej z Polski, Litwy i Niemiec. W leśnych ostępach zakładali niewielkie osady, zwane z pruska „Lischke”, które w wolnym tłumaczeniu oznaczało obozowisko, składnicę lub bazę, dzięki której można było eksploatować bogactwo nieprzebytej pruskiej puszczy.

Liszki nie posiadały na ogół samorządu, a najwyższą funkcję w takiej osadzie sprawował wyznaczony przez prokuratora zakonnego rządca lub też sołtys. Jeżeli warunki na to pozwalały, to w pobliżu takiej osady starano się dość szybko wznieść początkowo drewnianą warownię, która na zdobytych kolonizacyjnych terenach stanowiła symbol własności i władzy, natomiast dla okolicznych mieszkańców stanowiła schronienie w przypadku napadu wroga.

Konflikt o granice

Ziemie, na których obecnie leży wieś Łupowo, w średniowieczu były obiektem sporu granicznego między Zakonem Krzyżackim a Biskupstwem Warmińskim. W tym okresie Łupowo również stanowiło ulokowaną w puszczy liszkę, o której pisałem wcześniej.

A co było powodem konfliktu Zakonu z Biskupstwem Warmińskim? Otóż na mocy wydanej w 1226 roku przez papieża Grzegorza IX „Złotej Bulli” z Rimini, Krzyżacy połowę zdobytych pruskich ziem byli zobowiązani przekazać władzom kościoła, lecz niechętnie wypełniali te zobowiązania. Biskupstwu przekazano jedynie trzecią część zdobytych przez Zakon terenów i dlatego stało się to zarzewiem sporów granicznych.

W 1372 roku wybuchł kolejny zatarg graniczny i Krzyżacy, aby polubownie rozwiązać konflikt, na rozjemcę wyznaczyli Menzela von Wildenau, szlachcica z działdowskiego, który wydawał dla Zakonu tak korzystne wyroki, że dwa lata później wdzięczni Krzyżacy nadali szlachcicowi 259 włók (około 2300 hektarów) puszczy przy granicy z Biskupstwem Warmińskim. W niedługim czasie w środku włości von Wildenau powstała wieś Mensgut, obecnie Dźwierzuty.

Wappendorf

W roku 1383 zasłużony dla Zakonu Krzyżackiego Prus Wape otrzymał od wielkiego mistrza Konrada Zöllnera von Rothensteina przywilej lokacyjny założenia wsi na terenach puszczy na północ od Dźwierzut. Obszar wsi obejmować miał 100 włók gruntu. Nowo założona wieś od nazwiska swego lokatora przyjęła nazwę Wapendorf (wieś Wapa), która z czasem przekształciła się na lżejszą do wymówienia nazwę Wappendorf. Dokument lokacyjny zaginął w czasie wojny trzynastoletniej, stara nazwa pozostała aż do końca drugiej wojny światowej w 1945 roku.

Niektórzy badacze historii naszego regionu uważają, że nazwa wsi powstała od wydobywanego tu i wypalanego wapna, które ponoć według zachowanych dokumentów, było używane przy budowie szczycieńskiego zamku.

Pięć lat później, w 1388 roku syn Menzla von Wildenau, Filip, otrzymał od Zakonu dalsze nadanie, tym razem 350 włók lasu na najbardziej wysuniętej na północ części ówczesnej prokuratorii szczycieńskiej. W opisie granic tego nadania istnieje wzmianka o wsi Wappendorf i tę to datę przyjęto jako oficjalną datę założenia wsi Łupowo

Łupowo

Łupowo zostało założone na prawie chełmińskim, zgodnie z którym lokator wsi był zarazem jej sołtysem. Urząd sołtysa był dziedziczny. Sołtys miał wówczas dużą władzę: załatwiał wszystkie sprawy wsi, ściągał czynsze, rozsądzał sprawy mieszkańców wsi z czego część kar pieniężnych trafiała do jego kieszeni.

Spod władzy sądowej sołtysa wyłączone były sprawy gardłowe i sprawy pruskich mieszkańców wsi. Prusowie podlegali bezpośrednio sądownictwu Zakonu. Jako założyciel wsi miał sołtys prawo do 1/10 części gruntów wiejskich, wolny był od płacenia czynszu i od odrabiania szarwarku. Ziemie tu były żyzne, chętnych od osiedlania się nie brakowało.

Pierwszymi osadnikami byli przybysze z Mazowsza i Prusowie przesiedleni z najbardziej niespokojnych i niepokornych części Prus: z Sambii, Nadrowi i Natangi. Przybysze z Niemiec osiedlali się głównie w miastach. Osadnicy zwolnieni byli przez pierwszych 8-12 lat od czynszu i danin.

Po tym okresie musieli płacić na rzecz Zakonu pół marki gotówką i dawać daninę w naturze – 2 kury, pół korca pszenicy i pół korca żyta od włóki. Wszystkie należności musiały być uregulowane do Świętego Marcina, czyli 11 listopada każdego roku. Oprócz czynszu i danin chłopi odrabiać musieli szarwark – kilkanaście dni w roku brali udział w polowaniach jako naganiacze, furmankami lub konno przewozili pocztę zakonną, naprawiali mosty i mury zamkowe, a także obrabiali majątki zakonne w czasie żniw i sianokosów.

Fot. Rycerze krzyżaccy. Malowidło z XIV wieku, które znajduje się  w kwidzyńskiej katedrze.